Σκέψου να μπορούσες να μάθεις ό,τι κι αν επιλέξεις και να καλλιεργήσεις οποιαδήποτε νέα δεξιότητα με πολύ μεγάλη ταχύτητα. Σκέψου να ήσουν ένας από εκείνους που μπορούν να απομνημονεύσουν οτιδήποτε θελήσουν χωρίς δυσκολία ή να μπορούσες να καλλιεργήσεις εκείνη τη δεξιότητα που θα αναβαθμίσει το βιογραφικό σου μέσα σε δύο μόνο μήνες.

Κι αν σου έλεγα ότι γίνεται;

Υπάρχουν άνθρωποι που το κάνουν ήδη και, για πολλούς από εμάς αποτελούν εξαίρεση. Είναι όμως;

Μήπως όλα αυτά που περιέγραψα παραπάνω είναι πράγματα που μπορεί κάθε ένας από εμάς να κάνει; Μήπως υπάρχουν δυνατότητες τού ανθρώπινου μυαλού, που έχουν μείνει ανεξερεύνητες, ακριβώς επειδή δεν ξέρουμε πού να κοιτάξουμε και με ποιον τρόπο;

Μήπως αισθάνεσαι ήδη πως έχεις πολύ περισσότερες δυνατότητες απ’ όσες γνωρίζεις, όμως, δεν ξέρεις πώς να τις ξεκλειδώσεις, ώστε να εκδηλωθούν;

Για να είσαι εδώ, το πιθανότερο είναι πως αισθάνεσαι ακριβώς έτσι.

Σε αυτό το άρθρο θα δούμε κάτι που ακόμα δεν είναι ευρέως διαδεδομένο στη χώρα μας, είναι όμως ένα από τα σημαντικότερα πράγματα που χρειάζεται ο σύγχρονος άνθρωπος στη φαρέτρα του για να μπορεί να επιτύχει όλους τους στόχους του: τη Meta-Μάθηση ή αλλιώς τη δεξιότητα τού “μαθαίνω πώς να μαθαίνω”.

Τι είναι η Meta-Μάθηση;

Meta-Μάθηση με λίγα λόγια σημαίνει μαθαίνω πώς να μαθαίνω και να καλλιεργώ οποιαδήποτε γνώση ή δεξιότητα στον λιγότερο δυνατό χρόνο με τη μεγαλύτερη δυνατή απόδοση. Μπορεί να απογειώσει τις δυνατότητές μας και να μας βοηθήσει να πετύχουμε, να βρούμε τη θέση εργασίας που μας ταιριάζει και το αίσθημα πληρότητας που κάθε άνθρωπος αποζητά και αξίζει.

Θα ξεκινήσουμε με την εξής αρχή:

Τα πάντα είναι δεξιότητες.

Αυτό σημαίνει πως δεν υπάρχει περιορισμός στο τι μπορείς να μάθεις και πώς μπορείς να αναπτυχθείς σαν μαθητής, επαγγελματίας, άνθρωπος. Κανένας περιορισμός εκτός από έναν… Το ίδιο σου το Mindset, δηλαδή η νοοτροπία και η στάση σου απέναντι στα πράγματα.

Γιατί είναι το Mindset σημαντικό;

Ξεκινάμε πάντα από αυτό για οποιοδήποτε θέμα πάμε να δουλέψουμε. Βλέπεις, αν δεν πιστέψεις πρώτα πως μπορείς, τίποτα δε θα γίνει όπως θα μπορούσε να είχε γίνει, αν το πίστευες. Θα συνεχίσεις να βάζεις εμπόδια στον εαυτό σου και, ακόμα κι αν φτάσεις μια μέρα τον στόχο σου, θα σου έχει κοστίσει παραπάνω χρόνο, άγχος και θα έχεις καταβάλλει περιττή προσπάθεια.

Έχω, λοιπόν, ένα ερώτημα για σένα:

Ποια είναι εκείνα που πιστεύεις πως δεν μπορείς να κάνεις;

Παρακάτω θα βρεις ένα βίντεο από την ψυχολόγο και ερευνήτρια του Stanford University της Αμερικής Carol Dweck που εξηγεί πώς λειτουργεί το λεγόμενο Growth Mindset (αναπτυξιακός τρόπος σκέψης) και το Fixed Mindset (περιοριστικός τρόπος σκέψης).

Θα σου προτείνω κι εγώ εκείνο που συνιστά η Carol Dweck: Πάρε όλα εκείνα που δεν πιστεύεις πως μπορείς και άλλαξε τον τρόπο που σκέφτεσαι και εκφράζεσαι για αυτά. Αντί, για παράδειγμα, να λες “δε θυμάμαι εκείνα που μαθαίνω”, κάνε μια μικρή απλή προσθήκη και άρχισε να λες “δε θυμάμαι εκείνα που μαθαίνω ακόμα”. Αυτή η μικρή λεξούλα έχει τεράστια δύναμη, διότι δίνει το μήνυμα στο υποσυνείδητό σου πως η μνήμη σου δεν είναι πεπερασμένη και πως έχει πολλά περιθώρια βελτίωσης. Αυτό του δίνει την εντολή να αρχίσει να προσπαθεί περισσότερο και να αναζητά τρόπους να απομνημονεύει καλύτερα.

Το παραπάνω έχει εφαρμογή σε οποιοδήποτε αντικείμενο και οποιαδήποτε περιοριστική πεποίθηση. Μερικά παραδείγματα από την προσωπική μου πορεία και ανάπτυξη είναι εκείνο του να μιλάω δημόσια ή του να συγκεντρώνομαι πολύ καλύτερα απ’ ότι φανταζόμουν στο παρελθόν. Το καλύτερο; Αυτές οι δεξιότητες που κάποτε θεωρούσα άπιαστες συνεχίζουν να βελτιώνονται και να αναβαθμίζονται με κάθε εξάσκηση που κάνω.

Meta-Μάθηση, ευελιξία και προσαρμοστικότητα

Στην πραγματικότητα, εδώ μιλάμε για τον ορισμό της ευελιξίας και της προσαρμοστικότητας που ξεκινάει με το”μαθαίνω πώς να μαθαίνω” ή αλλιώς τη Meta-Μάθηση. Το να είσαι ευέλικτος και να προσαρμόζεσαι σημαίνει μεταξύ άλλων το να παίρνεις εκείνα που δε σου αρέσουν και δε σε εξυπηρετούν και να τα αλλάζεις. Δε σημαίνει απλά το να προσαρμόζεσαι σε μια πραγματικότητα που δε σου αρέσει. 

Στην εργασία αυτό μπορεί να σημαίνει πως δεν είσαι ευχαριστημένος/η με τις παρούσες συνθήκες και να επιλέξεις να αναβαθμίσεις τις ικανότητές σου με σκοπό να ανέλθεις επαγγελματικά, είτε στην ίδια την εταιρεία που εργάζεσαι είτε αναζητώντας μια καλύτερη θέση εργασίας κάπου αλλού. Στο σχολείο ή στις σπουδές ίσως σημαίνει πως δεν είσαι ικανοποιημένος/η με το αποτέλεσμα των προσπαθειών σου. Επιλέγοντας να αναβαθμίσεις κάποιες δεξιότητες όπως εκείνη του πώς να μαθαίνεις, μπορείς να δεις γρήγορα αποτελέσματα και αλλαγές.

Είναι άλλο πράγμα η ευελιξία και η προσαρμοστικότητα και άλλο η παραίτηση και αποδοχή της εκάστοτε κατάστασης ως έχει.

Η Meta-Μάθηση εξυπηρετεί ακριβώς αυτόν τον σκοπό σε οποιοδήποτε επίπεδο. Μπορεί να σου δώσει τα μέσα για να πετύχεις οποιονδήποτε στόχο σε όποια φάση της ζωής σου κι αν βρίσκεσαι. Εστιάζω στο κομμάτι της μνήμης πολλές φορές, όμως οι ίδιες αρχές έχουν εφαρμογή και σε οτιδήποτε άλλο αποτελεί δεξιότητα, όπως το να μάθεις να παίζεις κιθάρα ή μπάσκετ, να κάνεις προγραμματισμό ή να πλέκεις.

Ας δούμε εν συντομία μερικές βασικές αρχές της Meta-Μάθησης ή του “μαθαίνω πώς να μαθαίνω”, πέρα από το ίδιο το Mindset.

Meta-Μάθηση και απλοποίηση

Είναι σημαντικό το να απλοποιήσουμε την οποιαδήποτε διαδικασία, για να φτάσουμε στα καλύτερα δυνατά αποτελέσματα.

Αυτό μπορεί να γίνει εύκολα μέσα από τον κανόνα του 80/20 ή αλλιώς το λογόμενο Pareto Principle. Ο κανόνας αυτός προβλέπει πως το 20% των δράσεών μας φέρνει το 80% των αποτελεσμάτων.

Αυτό έχει εφαρμογή τόσο στη μάθηση όσο και σε οποιονδήποτε άλλον τομέα. Τα ποσοστά ίσως διαφέρουν ανά περίπτωση (15/85 ή 10/ 90), ο κανόνας, όμως, συνεχίζει να ισχύει. Εκείνο, λοιπόν, που έχουμε να κάνουμε σε αυτήν την περίπτωση είναι το να βρούμε αυτό το 20% που θα φέρει το 80% των αποτελεσμάτων και να εστιάσουμε σε αυτό και μόνον αυτό, τουλάχιστον στην αρχή. Μέσα από αυτήν τη διαδικασία θα διαπιστώσουμε πως πολλά από εκείνα που ανήκουν στο υπόλοιπο 80% όσων κάνουμε ίσως και να μην ήταν απαραίτητα τελικά και να μας έτρωγαν απλά χρόνο. Θα δούμε πως στο 20% ανήκουν εκείνα που είναι ουσιώδη και ζωτικής σημασίας.

Η σημαντικότερη ερώτηση που χρειάζεται να σε απασχολήσει σε αυτό το σημείο είναι η εξής:

Τι είναι πραγματικά σημαντικό σε αυτήν την περίπτωση;

Ένα παράδειγμα τεχνικής μάθησης είναι το Mind Mapping, ελληνιστί Νοητική Χαρτογράφηση. Μέσα από την οπτική αποτύπωση της πληροφορίας που θα πάρεις από ένα κείμενο, άρθρο, βιβλίο, η γνώση απλοποιείται σε τέτοιον βαθμό που απορροφάται πολύ καλύτερα και έχει πολύ μεγαλύτερη διάρκεια απ’ ότι με οποιαδήποτε άλλη μέθοδο καταγραφής σημειώσεων.

Ο λόγος είναι το γεγονός πως στη Νοητική Χαρτογράφηση υπάρχουν κάποιοι κανόνες, όπως το να καταγράφεις μόνο μερικές λέξεις-κλειδιά και όχι ολόκληρες προτάσεις, και αυτό αναγκάζει το μυαλό να φιλτράρει την πληροφορία πολύ καλά για να φτάσει στο “ζουμί”. Έχοντας, όμως, περάσει όλην αυτή τη διαδικασία έχει ήδη κατανοήσει και απορροφήσει την πληροφορία, πράγμα που την καθιστά πολύ πιο προσβάσιμη και αξιομνημόνευτη απ’ ότι αν κρατούσες απλές κατεβατές σημειώσεις.

Μέσα, λοιπόν, από την απλοποίηση αξιοποιείς εκείνο το μικρό ποσοστό της γνώσης που μπορεί να σε οδηγήσει στο σύνολο όσων καλείσαι να απομνημονεύσεις.

Meta-Μάθηση και εστίαση στα Θεμελιώδη

Όταν ξεκίνησες να μαθαίνεις να οδηγείς είμαι βέβαιη πως δεν επιχείρησες να τα μάθεις όλα εξ αρχής. Στην αρχή ο δάσκαλός σου σού έδειξε πώς να βάζεις μπροστά το αυτοκίνητο και πώς να οδηγείς με πρώτη, αρχικά στην ευθεία και έπειτα σε στροφές. Αφού εξασκήθηκες σε αυτό αρκετά προχωρήσατε στην αλλαγή ταχύτητας και στο να κάνεις τα ίδια που έκανες νωρίτερα πιο γρήγορα. Μετά εξασκήθηκες στο να σταματάς το αυτοκίνητο χωρίς να σβήνει. Έπειτα στο να ελέγχεις σιγά σιγά τους καθρέφτες σου και ούτω καθεξής. Σίγουρα πάντως δε βγήκες κατευθείας στην εθνική οδό για να τρέξεις με 80 χιλιόμετρα την ώρα. Αυτό ήρθε πολύ πιο μετά, όταν πια είχες ήδη εξασκηθεί στα θεμελιώδη της οδήγησης και μπορούσες πια να συντονίσεις τις κινήσεις σου, ώστε να οδηγήσεις πολύ πιο γρήγορα μέσα σε κίνηση. Αν δεν είχες, όμως, ξεκινήσει από αυτά τα θεμελιώδη, δε θα έφτανες ποτέ στον τελικό στόχο.

Ένα άλλο παράδειγμα είναι εκείνο της γραφής. Δεν ξεκινήσαμε να γράφουμε ολόκληρες προτάσεις. Αρχικά μάθαμε τα γράμματα, τη φωνολογία και τη γραφή τους. Έπειτα προχωρήσαμε στις συλλαβές, μετά σε απλές και εύκολες λέξεις και κατόπιν σε πιο δύσκολες. Ακολούθησαν απλές προτάσεις που με τον καιρό γίνονταν όλο και πιο σύνθετες. Εφόσον, όμως, είχαμε μια γερή βάση στα θεμελιώδη, μπορέσαμε να προχωρήσουμε στα πιο σύνθετα.

Και στις δυο παραπάνω περιπτώσεις, στην αρχή μάς φαίνονταν όλα περίπλοκα, με τον καιρό, όμως, το μυαλό δημιούργησε τις απαραίτητες συνάψεις και η εκάστοτε δεξιότητα γινόταν όλο και πιο εύκολη, έτσι ώστε να μπορούμε να κάνουμε με τον καιρό όλο και πιο σύνθετα πράγματα και να χτίζουμε όλο και καλύτερα την εκάστοτε δεξιότητα.

Η ίδια αρχή απαντάται σε οτιδήποτε ξεκινάς να μάθεις, ακόμα και όταν μιλάμε για δεξιότητες όπως η απομνημόνευση ή η συγκέντρωση.

Meta-Μάθηση και εστίαση στο Σύστημα που χρησιμοποιούμε – όχι σε συγκεκριμένους στόχους

Αυτή είναι μια από τις κεντρικές ιδέες στο βιβλίο του Scott Adams How To Fail At Almost Everything And Still Win Big. Μάλιστα ο Adams θεωρεί πως οι στόχοι είναι για τους “αποτυχημένους” και πως οι νικητές εστιάζουν στα συστήματα.

Κάποιος που έχει έναν πολύ συγκεκριμένο στόχο θα νιώθει διαρκώς πως χάνει ή μένει πίσω μέχρι που θα πετύχει τον στόχο του. Η νίκη του θα διαρκέσει πολύ λίγο και θα πρέπει να βάλει κάποιον καινούργιο στόχο για να ξανανιώσει νικητής. Φαύλος κύκλος.

Για να μην παρεξηγηθούμε, είναι ουσιώδες το να έχεις συγκεκριμένο, ξεκάθαρο στόχο. Το θέμα εδώ είναι να μην κρίνεις με βάση το κατά πόσο έφτασες ή όχι στο αποτέλεσμα, αλλά στο πώς κινείσαι κατά τη διαδικασία.

Κάποιος που εστιάζει στα συστήματα που χρησιμοποιεί σε καθημερινό επίπεδο είναι καθημερινά νικητής. Ως σύστημα ορίζεται κάτι που κάνουμε με συνέπεια και μας εξελίσσει διαρκώς σε κάποιον τομέα, ενώ παράλληλα μας κάνει να αισθανόμαστε την επιτυχία σε καθημερινή βάση. Μερικά παραδείγματα εδώ είναι τα εξής:

• “Θέλω να χάσω δέκα κιλά” (στόχος) αντί για “Θέλω να ασκούμαι καθημερινά για είκοσι λεπτά” (σύστημα)
• “Θέλω να μάθω να παίζω είκοσι κομμάτια στην κιθάρα” (στόχος) αντί για “Θέλω να εξασκούμαι στο παίξιμο κιθάρας κάθε μέρα για μισή ώρα” (σύστημα)
• “Θέλω να μάθω να διαβάζω με ταχύτητα χιλίων πεντακοσίων λέξεων το λεπτό” (στόχος) αντί για “Θέλω να κάνω εξάσκηση στο Speed Reading κάθε μέρα για είκοσι λεπτά” (σύστημα)

Βλέπεις τη διαφορά. Στην περίπτωση των στόχων έχουμε κάτι που, ειδικά στην αρχή, μας φαίνεται ακόμα και άπιαστο και μας αποθαρρύνει, ενώ στη δεύτερη περίπτωση έχουμε διαρκώς την αίσθηση πως κάνουμε πρόοδο και χτίζουμε παράλληλα τη δεξιότητα με σταθερό ρυθμό, που από ένα σημείο και μετά θα αυξάνεται γεωμετρικά.

Meta-Μάθηση, καλλιέργεια περισσότερων της μίας δεξιοτήτων και το Σημείο Τομής τους

Το να γίνεις “παγκόσμιος πρωταθλητής” σε κάτι πολύ συγκεκριμένο είναι εξαιρετικά δύσκολο και το να παραμείνεις πρώτος ενέχει και έναν βαθμό τύχης, μια και μιλάμε για επίπεδα όπου οι καλύτεροι των καλύτερων διαφέρουν μεταξύ τους ελάχιστα έως και καθόλου σε επίπεδο δεξιοτήτων και γνώσεων. Αυτό ισχύει για οποιοδήποτε άθλημα καθώς και για οποιοδήποτε άλλο αντικείμενο. Από την άλλη, όταν εστιάζεις τόσο πολύ σε κάτι πολύ συγκεκριμένο, απαιτείται πολύς χρόνος εντατικής και συνεπούς προσπάθειας, σε σημείο που δε μένει χρόνος για κάτι άλλο.

Ας πάρουμε σαν δεδομένο πως δεν έχεις στόχο τον “πρωταθλητισμό” σε οποιοδήποτε αντικείμενο. Σε αυτήν την περίπτωση είναι πολύ πιο ωφέλιμο το να γίνεις καλός σε διάφορες δεξιότητες, χωρίς αυτό να σημαίνει απαραίτητα πως θα διαπρέψεις σε κάποια από αυτές. Εκείνο που θα σε οδηγήσει στο να ξεχωρίσεις δε θα είναι η κάθε μία δεξιότητα από μόνη της, αλλά ο συνδυασμός αυτών.

Ας πούμε πως καλλιεργείς πέντε διαφορετικές δεξιότητες και ας πάρουμε ως παράδειγμα τη ζωγραφική, το μάρκετινγκ, τη συγγραφή, την επικοινωνία και τη διδασκαλία. Ίσως να μην αφιερώσεις σε κανένα από αυτά τις 10.000 ώρες που θεωρητικά απαιτούνται για να διαπρέψεις. Ίσως απλά αφιερώσεις σε άλλες δεξιότητες 1000 ώρες και σε άλλες 150.

Εκείνο που θα σε διαχωρήσει από τους υπόλοιπους είναι ο συνδυασμός αυτών και το γεγονός πως, μέσα από τις γνώσεις που θα έχεις αποκομίσει, θα μπορείς να κάνεις συνδέσεις και να ανακαλύπτεις πράγματα που άλλοι, πιο εξειδικευμένοι σε έναν μόνο τομέα, δε θα μπορούσαν να δουν. Το ίδιο το γεγονός πως έχεις ερεθίσματα από τόσα διαφορετικά μεταξύ τους αντικείμενα σε καθιστά πολύ πιο δημιουργικό και σε φέρνει στην προνομιούχο θέση να μπορείς να κάνεις πράγματα που άλλοι δίχως τις δικές σου συνολικές γνώσεις δε θα μπορούσαν να κάνουν.

Έτσι θα μπορείς να ξεχωρήσεις στο σημείο τομής όλων αυτών των γνώσεων που δε θα συνδυάζει κανένας άλλος εκτός από σένα.

Στο σημείο αυτό θα παραθέσω κάτι που έχει γράψει επί τούτου ο Tim Ferriss, όσον αφορά το να είσαι jack of all trades:

Σε έναν κόσμο που αποτελείται από δογματικούς ειδικούς, είναι εκείνος με τις γενικές γνώσεις (generalist) που διοικεί το σόου.

Είναι ο διευθύνων σύμβουλος μιας επιχείρησης καλύτερος λογιστής από τον οικονομικό διευθυντή ή τον ορκωτό λογιστή; Ήταν ο Steve Jobs καλύτερος προγραμματιστής από τους καλύτερους της Apple; Όχι, είχε όμως ένα ευρύτερο φάσμα δεξιοτήτων και έβλεπε την αθέατη διασύνδεση μεταξύ των πραγμάτων.

Ενόσω η τεχνολογία γίνεται κάτι εύκολα προσβάσιμο μέσα από τον εκδημοκρατισμό της πληροφορίας, θα είναι και εκείνοι οι άνθρωποι με τις γενικότερες γνώσεις που βλέπουν τη μεγάλη εικόνα εκείνοι που θα προβλέψουν, θα καινοτομήσουν και θα ανέλθουν ταχύτερα στην εξουσία.

Με λίγα λόγια, το να καλλιεργήσεις πολλές διαφορετικές δεξιότητες αντί να εστιάσεις μόνο σε μία είναι πολύ πιο χρήσιμο σε μια εποχή όπου τα πράγματα εξελίσσονται ταχύτατα. Το να βρίσκεσαι στο σημείο τομής αυτών των δεξιοτήτων και να διευρύνεις διαρκώς τους ορίζοντές σου είναι εκείνο που πλέον σε καθιστά ανταγωνιστικό/ή. Σε μια εποχή όπου τα πράγματα κινούνται με απίστευτη ταχύτητα φαίνεται πολυτέλεια το να αφιερώνεις χρόνια ολόκληρα σε ένα μόνο πράγμα τη στιγμή που μέσω της Meta-Μάθησης μπορείς να καλλιεργήσεις οποιαδήποτε δεξιότητα σε μόλις έναν-δυο μήνες και να πας παρακάτω.

Meta-Μάθηση και τα Λάθη ως σύστημα μάθησης

Άφησα το αγαπημένο μου για το τέλος: τα λάθη κατά τη μαθησιακή διαδικασία.

Το μήνυμα εδώ είναι απλό: Ποτέ μην απορρίπτεις μια καλή αποτυχία πριν μάθεις όσο περισσότερα μπορείς από αυτήν.

Έχουμε μάθει να αντιμετωπίζουμε τα λάθη και την αποτυχία ως κάτι πολύ αρνητικό και τα αποφεύγουμε με κάθε κόστος, μέσα από αυτά ωστόσο είναι που εξελισσόμαστε, βρίσκουμε δημιουργικές λύσεις και προχωράμε για να οδηγηθούμε στο σωστό.

Στην πραγματικότητα αρκεί να αλλάξουμε τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε τα λάθη και την αποτυχία για να αρχίσουμε να μαθαίνουμε πραγματικά από αυτά, αντί να τα σπρώχνουμε κάτω από το χαλί με αποτέλεσμα να τα επαναλαμβάνουμε.

Ο Thomas Edison το είχε πει πολύ σοφά:

Δεν απέτυχα. Βρήκα 10 000 τρόπους που δε λειτουργούσαν.

Επέλεξε να μάθει από κάθε ένα λάθος, για να φτάσουμε εμείς σήμερα στο σημείο να έχουμε φως παντού. Αν δεν επέμενε, όμως, ίσως αυτό καθυστερούσε την ανακάλυψη του λαμπτήρα και πιθανώς πολλών ακόμα εφευρέσεων που πήγαν την ανθρωπότητα ένα βήμα μπροστά. Ένας απλός επαναπροσδιορισμός του τι σημαίνει λάθος σε κάνει αμέσως να αισθανθείς καλύτερα, διότι καταλαβαίνεις πως μέσα από αυτό βρίσκεσαι άλλο ένα βήμα πιο κοντά σε εκείνο που θέλεις να πετύχεις.

Αν μάλιστα το προχωρήσουμε ένα επίπεδο παραπάνω, μπορεί τα λάθη να γίνουν το σύστημα που θα επιδιώκεις να εφαρμόζεις κάθε μέρα με σκοπό να καλλιεργήσεις την όποια δεξιότητα. Στην πραγματικότητα αυτό συμβαίνει ούτως ή άλλως, επειδή ήδη μαθαίνεις διαρκώς κάνοντας λάθη. Βλέποντά το, όμως, σαν ΤΟ σύστημα, θα μπορέσεις πολύ πιο σύντομα να απενοχοποιήσεις τα λάθη και την αποτυχία και να αρχίσεις να αισθάνεσαι καλά όταν συμβαίνουν, πράγμα πολύ σημαντικό.

Τα λάθη είναι αναπόσπαστο κομμάτι της Meta-Μάθησης ή του “μαθαίνω πώς να μαθαίνω”, καθώς τα χρησιμοποιούμε σε κάθε φάση για να βελτιωθούμε. Δε γίνεται λόγου χάρη να μάθεις μια ξένη γλώσσα δίχως να κάνεις πολλά λάθη στην αρχή. Με τον καιρό, όμως, θα έχεις καταλάβει τα μοτίβα, καθώς θα επικεντρώνεσαι στο σωστό έναντι του λάθους, και θα βελτιώνεσαι διαρκώς.