Πώς σε χαρακτήριζαν όταν ήσουν μαθητής ή μαθήτρια; Ποια προσδοκία επιγρατούσε στο περιβάλλον σου για σένα; Πόση απήχηση είχε αυτή στην υπόλοιπη ζωή σου;
Κάθε ένας από εμάς κάνει συγκεκριμένους συνειρμούς όταν ακούει “καλός”, “κακός” ή “άτακτος” μαθητής. Κάθε ένας από εμάς έχει υπάρξει κάτι από όλα αυτά, ή ακόμα και συνδυασμός αυτών, και ξέρει πώς είναι.
Το δικό μου θέμα σήμερα δεν είναι το να αναλύσω τα χαρακτηριστικά του καθενός, γιατί αυτά είναι εν μέρει αυτονόητα και κατά κύριο λόγο υποκειμενικά.Ο άτακτος για σένα ίσως είναι κάτι τελείως διαφορετικό για μένα και, ανάλογα με τον τρόπο που τον αντιμετωπίζει κάθε ένας από εμάς και με τις προσδοκίες που έχει, ίσως λειτουργεί τελείως διαφορετικά μέσα στην τάξη ή έξω από αυτήν.
Εκείνο που θέλω να συζητήσουμε σήμερα δεν έχει να κάνει με το πώς συμπεριφέρονται οι άνθρωποι ανάλογα με την ταμπελίτσα που τους έχει μπει, αλλά το πόσο εύκολο είναι να γίνει η μετάβαση από τη μία ταμπέλα στην άλλη, καθώς και το ποιος είναι ο ρόλος αυτής της ταμπέλας…
Ίσως να σε μπέρδεψα, όμως. Ας πάρουμε τον συλλογισμό μου από την αρχή.
Ένας καλός μαθητής μπορεί να γίνει κακός ή άτακτος, ανάλογα με τις προσδοκίες
Πρώτα απ’ όλα, το γεγονός πως χρησιμοποιούμε αυτές τις λέξεις για να χαρακτηρίσουμε άλλους ανθρώπους και δη μαθητές είναι το πρώτο μεγάλο λάθος. Για να είμαστε “σωστοί” θα έπρεπε να λέμε πως έχουμε απένταντί μας έναν μαθητή που έχει πάρει υψηλούς ή χαμηλούς βαθμούς, γιατί κατέβαλλε την τάδε ή τη δείνα προσπάθεια. Έτσι είναι πολύ πιο εύκολο για τον μαθητή να καταλάβει πως μπορεί να αλλάξει τις συνθήκες και ως εκ τούτου το αποτέλεσμα. Έτσι μπορούμε να του δώσουμε κι εμείς πρακτικές και χρήσιμες συμβουλές για να τα καταφέρει.
Τι προτείνεις, όμως, σε κάποιον που είναι κακός; Εξορκισμό ίσως;
Το να λες πως κάποιος είναι “καλός” ή “κακός” έχει πολύ αρνητικές προεκτάσεις, γιατί τόσο το άτομο όσο και το περιβάλλον του πολλές φορές ταυτίζουν αυτόν το χαρακτηριστικό με το σύνολο του χαρακτήρα και της προσωπικότητάς του. Μετά από αυτό ο λεγόμενος “κακός” επιβεβαιώνει με διάφορους τρόπους τις προσδοκίες που του έχουν επιβληθεί και συγχρόνως όλο αυτό μετατρέπεται σε αυτοεκπληρούμενη προφητεία. Γίνεται κακός σε όλα ή σε περισσότερα απ’ ότι θα έπρεπε, ό,τι κι αν αυτό σημαίνει. Αντίστοιχα, ο “καλός” μαθητής νιώθει πολλές φορές μεγάλη πίεση, γιατί πρέπει διαρκώς να επιβεβαιώνει την ιδιότητα του καλού μαθητή, ανθρώπου, παιδιού…
Καταλαβαίνεις πού το πάω, έτσι; Δεν είναι λίγοι οι λεγόμενοι “καλοί” μαθητές που υποφέρουν από κρίσεις άγχους και πανικού.
Δε μπορούμε να χρησιμοποιούμε αυτούς τους χαρακτηρισμούς ελαφρά τη καρδία, γιατί δεν χαρακτηρίζουν απλά μια συμπεριφορά, όπως θα έπρεπε να κάνουν ιδανικά, αλλά τον ίδιο τον άνθρωπο. Αν, όμως, βάλουμε στους μαθητές μας τέτοιες ταμπελίτσες, τους καταδικάζουμε σε μια ζωή γεμάτη απογοητεύσεις. Το “άτακτος” από την άλλη είναι μια κατηγορία από μόνο του και μπορεί να αποτελέσει χαρακτηριστικό που θα αποδοθεί τόσο σε κάποιον “καλό” όσο και σε κάποιον “κακό” μαθητή.
Οι λέξεις έχουν δύναμη
Μιλάμε, όμως, πάντα για συμπεριφορές, όχι για ανθρώπους και οι λέξεις που χρησιμοποιούμε φέρνουν αντίθετα αποτελέσματα από τα επιθυμητά.
Σκέψου σε ποιες άλλες περιπτώσεις χρησιμοποιούμε τη λέξη “κακός”… Για εγκληματίες, δολοφόνους, ληστές και γενικότερα ανθρώπους που ανήκουν πίσω από τα κάγκελα ή σε κάποιο ίδρυμα όπου θα έπρεπε να τους παρέχεται βοήθεια.
(Εδώ που τα λέμε, και σε αυτήν την περίπτωση η λέξη “κακός” θα πρέπει να χρησιμοποιείται με φειδώ, αλλά αυτό είναι το θέμα ενός άλλου άρθρου.)
Μετά πάμε και αποδίδουμε τον ίδιο χαρακτηρισμό σε παιδιά… Βλέπεις το λάθος στην εξίσωση; Βλέπεις τις προσδοκίες που κρύβονται από πίσω και το κακό που μπορούν να κάνουν;
Όλοι έχουμε πεποιθήσεις για τον εαυτό μας, άλλοτε θετικές και άλλοτε αρνητικές. Σκέψου τώρα για πόσα πράγματα είναι ή νιώθει ικανός ένας άνθρωπος που έχει την πεποίθηση πως είναι “κακός”…
Δε θέλω να αρχίσω τα παραδείγματα γιατί ξέρω πως είναι και για σένα ξεκάθαρο αυτό που περιγράφω. Για μένα τώρα πια είναι ξεκάθαρό και το γιατί πίσω από κάθε συμπεριφορά των συμμαθητών μου που ήταν “κακοί” και “άτακτοι”, όπως επίσης και το γιατί υπήρξα κι εγώ η ίδια άτακτη σε κάποιες περιπτώσεις.
Το σύνδρομο του καλού παιδιού
Ίσως σκέφτεσαι τώρα πως αφού το να πιστεύει κάποιος πως είναι κακός οδηγεί σε κακή συμπεριφορά τότε το αντίθετο θα οδηγεί σε καλή.
Βιάζεσαι λίγο και θα σου εξηγήσω το γιατί.
Ούτε το σύνδρομο του καλού παιδιού είναι καλό στην πραγματικότητα.
Όταν κάποιος έχει εγκλωβιστεί στην εικόνα του “καλού” μαθητή, παιδιού, ανθρώπου, πιέζεται, καταπιέζεται και ζει έναν εσωτερικό αγώνα, ώστε να επιβεβαιώνει διαρκώς τον ρόλο του.
Τις περισσότερες φορές βάζει τα συμφέροντα των άλλων πριν από τα δικά του και θέλει πάντα να ευχαριστεί τον περίγυρό του. Ένας τρόπος είναι οι καλοί βαθμοί, ένας άλλος το να μην αντιμιλάει και να καταπίνει το δίκιο ή το άδικό του, ένας τρίτος το να μπουκώνεται στο φαγητό για να μην ξεσπάσει σε κάποιον άλλο και πάει λέγοντας… Γενικά, θα βρίσκει πάντα κάτι για να αντιδράσει, μόνο που αυτό το κάτι θα βλάπτει στις περισσότερες περιπτώσεις τον ίδιο του τον εαυτό. Το στρες και οι κρίσεις πανικού είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα για πολλά παιδιά και ενήλικες σήμερα.
Άλλες φορές ο “καλός” μαθητής βρίσκει μια ευκαιρία να γίνει άτακτος και νιώθει μεγάλη ανακούφιση που μπόρεσε για λίγο να βγει από τον ρόλο του. Ρόλος στον οποίο ο “κακός” από την άλλη ίσως είναι μονίμως εγκλωβισμένος, οπότε βλέπει τον καλό να συμμετέχει και σκέφτεται πως ξεπετάχτηκε και ο “φλώρος”…
Θα μπορούσα να συνεχίσω για πολλή ώρα ακόμα να μιλάω για όλα αυτά, αλλά θαρρώ πως είναι ξεκάθαρο το μήνυμα.
Όλοι αυτοί οι ωραίοι χαρακτηρισμοί έχουν την ικανότητα να μας διχάσουν και να μας οδηγήσουν σε συμπεριφορές που ίσως δε θα υιοθετούσαμε αν δεν είχαμε εξ αρχής την ταμπελίτσα του τάδε ή του δείνα. Οι χαρακτηρισμοί αυτοί, βλέπεις, χτίζουν πεποιθήσεις και γκρεμίζουν ανθρώπους και θα έπρεπε να είμαστε πολύ πιο προσεκτικοί στον τρόπο που χειριζόμαστε τον λόγο, είτε έχουμε να κάνουμε με παιδιά είτε όχι. Δεν είναι τόσο οι ίδιες οι λέξεις το πρόβλημα όσο οι προσδοκίες που κρύβονται από πίσω.
Και τα μεγάλα παιδιά την πατάνε, μη νομίζεις ότι το θέμα μας εδώ έχει ηλικιακό περιορισμό…
Οι λέξεις έχουν τεράστια δύναμη γιατί προγραμματίζουν σκέψεις και συμπεριφορές και αν θέλουμε πραγματικά να βοηθήσουμε τους μαθητές μας ή τους συνανθρώπους μας γενικότερα (και τον εαυτό μας), θα ήταν καλό το να επικεντρωνόμαστε στην ίδια τη συμπεριφορά που παρατηρήσαμε και να δίνουμε εποικοδομητική κριτική.
Αυτό σημαίνει πως δε θα πάω στον Γιαννάκη να του πως πόσο άτακτος είναι και πως πρέπει να τιμωρηθεί για τη συμπεριφορά του (δηλαδή για αυτό που είναι!), αλλά πως αυτό που έκανε πλήγωσε τη Μαρία και εμένα και θα ήθελα να μάθω γιατί το έκανε, γιατί αισθάνθηκε ο ίδιος την ανάγκη να φερθεί με αυτόν τον τρόπο. Θα μπορούσα έτσι ενδεχομένως να φτάσω στη ρίζα του προβλήματος και να τον βοηθήσω να δει γιατί αυτή η συμπεριφορά ήταν αρνητική και τι μπορεί ο ίδιος να κάνει για να αισθανθεί καλύτερα, όπως και να του διδάξω τι σημαίνει σεβασμός απέναντι στους άλλους, σεβόμενη κι εγώ τον ίδιο, παρά εστιάζοντας στην αρνητική του συμπεριφορά. Ο Γιαννάκης θα έφτανε έτσι μόνος του στη λύση, θα καταλάβαινε τι έκανε και γιατί αυτό ήταν αρνητικό, θα αισθανόταν υποστήριξη και όχι κατατρεγμό από μένα και το περιβάλλον του και την επόμενη φορά θα ήταν πολύ πιο ώριμος και συνετός στη συμπεριφορά του απέναντι στη Μαρία και σε κάθε Μαρία.
Είναι στο χέρι μας να αλλάξουμε τις προσδοκίες μας
Σε κάθε κατάσταση έχουμε πολλές επιλογές. Μπορούμε ανά πάσα στιγμή να επιλέξουμε τον τρόπο με τον οποίο θα χειριστούμε το οτιδήποτε. Το εύκολο είναι το να πάμε από προεπιλογή στη συμπεριφορά που έχουμε συνηθίσει.
(Κακά τα ψέματα… Όλοι εμείς οι “μεγάλοι” μεγαλώσαμε με κάποια από τις προαναφερθείσες ταμπελίτσες και προσδοκίες και τείνουμε να μεταφέρουμε το ίδιο μοτίβο στις νεότερες γενιές.)
Το δύσκολο, αν και απλό, είναι το να σπάσουμε το μοτίβο: να αρχίσουμε να εστιάζουμε στη συμπεριφορά και να νοιαζόμαστε τον άνθρωπο πίσω από αυτήν. Τότε είναι που τα παιδιά μας, μικρά και μεγάλα, θα αρχίσουν να νιώθουν πως είμαστε εκεί ό,τι κι αν συμβεί, θα μας εμπιστεύονται και ίσως ακόμα να συγχωρούν λίγο πιο εύκολα και τα δικά μας λάθη, χωρίς να μας χαρακτηρίζουν ως καλούς ή κακούς…
Αξίζει τον κόπο η προσπάθεια, δεν νομίζεις;
Πρόσφατα μου έλεγε μια καλή μου φίλη για τη δασκάλα του γιου της στο Δημοτικό που χαρακτηρίζει τα παιδιά “κακά” επειδή είναι ζωηρά και δε συγκεντρώνονται. Η δικές μου ερωτήσεις ήταν και είναι οι εξής:
Τι κάνει για να τους βοηθήσει να συγκεντρωθούν και πώς ακριβώς βοηθάει τα παιδιά να βελτιωθούν μέσα στην τάξη πέρα από το να ασκεί ψυχολογική βία και να έχει αρνητικές προσδοκίες;
(Δε θα το αναλύσω εδώ, αλλά η φίλη μου μού ανέφερε διάφορα κατακριτέα περιστατικά που σίγουρα δεν είναι μοναδικά στο είδος τους στην ελληνική σχολική πραγματικότητα…)
Υπάρχουν τρόποι μέχρι και για να βοηθήσουμε τα παιδιά -και τους εαυτούς μας- να συγκεντρώνονται πιο εύκολα, αλλά ας ξεκινήσουμε πρώτα με λίγη παραπάνω επίγνωση και αυτοπαρατήρηση.
Οι λέξεις που χρησιμοποιούμε έχουν τεράστια δύναμη. Ας χρησιμοποιήσουμε αυτήν τη δύναμη μόνο για καλό και θα δούμε σιγά σιγά τον κόσμο γύρω μας να αλλάζει.
