Σου έχει συμβεί να πάρεις τη λάθος απόφαση για κάτι σημαντικό; Ίσως σε κάποιες περιπτώσεις να ήξερες βαθιά μέσα σου πως ήταν λάθος. Ίσως να επέλεξες να αγνοήσεις το ένστικτό σου, μόνο και μόνο για να πεις πολύ αργότερα «Το ήξερα από την αρχή ότι ήταν λάθος επιλογή».
Τι είναι αυτό που σε οδήγησε να την πάρεις λοιπόν και να αγνοήσεις όλα τα red flags;
Σε αυτό το άρθρο θα συζητήσουμε όλες εκείνες τις παγίδες που μας βάζει το μυαλό και οδηγούν σε κακές αποφάσεις. Στο πρώτο μέρος θα θέσουμε τις βάσεις για να αποκτήσεις περισσότερη επίγνωση γύρω από αυτές τις παγίδες. Στο δεύτερο μέρος του άρθρου θα δούμε μερικά ακόμα εμπόδια, και θα θέσουμε τις βάσεις για να πας από εδώ που είσαι σήμερα εκεί που θέλεις να πας. Στο τρίτο μέρος θα εστιάσουμε στο τι μπορείς να κάνεις για να μετατρέπεις από εδώ και πέρα κάθε πιθανή λάθος απόφαση στην καλύτερη δυνατή.
Πρώτα όμως θα δούμε τις επιλογές που μπορεί να έχουμε υπό ένα νέο πρίσμα.
‘Ετοιμος/η;
Είναι λάθος απόφαση το να «τα παρατάς»;
«Ο επιμένων νικά.»
«Μην το βάζεις ποτέ κάτω.»
«Η τύχη ευνοεί τους τολμηρούς.»
Αυτά και άλλα πολλά λέμε για την επιμονή. Ηρωοποιούμε εκείνους που δεν το έβαλαν κάτω και τα κατάφεραν. Θαυμάζουμε τις ιστορίες τους και θέλουμε να τους μιμηθούμε.
Και πράγματι, η επιμονή είναι ένα χαρακτηριστικό που μπορεί να μας πάει πολύ μακριά. Ή να μας ρίξει στον πάτο.
Βλέπεις, όσο εστιάζουμε στους επιζώντες που τα κατάφεραν και που τα ονόματα και οι ιστορίες τους φιγουράρουν σε τίτλους άρθρων και εξώφυλλα βιβλίων, υπάρχει κάτι που αγνοούμε, αλλά θα έπρεπε να λαμβάνουμε σοβαρά υπόψιν μας: Το survivorship bias.
Είμαι η πρώτη που θα σου πει να επιμένεις. Ότι πιστεύω σε σένα και ότι αξίζει να κυνηγήσεις το όνειρό σου.
Γι’ αυτό και μπαίνω τώρα στη διαδικασία να διερευνήσω πού αυτό σταματά να είναι καλή συμβουλή και ποια νοητικά μοντέλα θα βοηθήσουν τόσο εμένα στο να κάνω καλύτερα τη δουλειά μου και να παίρνω τις καλύτερες δυνατές αποφάσεις, όσο κι εσένα.
Πρώτα απ’ όλα, τι είναι το survivorship bias; Είναι η τάση τού να προβάλλονται μόνο οι ιστορίες επιτυχίας. Θα το μεταφράζαμε ως την προκατάληψη αυτού που έχει επιβιώσει ή τα έχει καταφέρει. Είναι δηλαδή ένας «παραμορφωτικός φακός» που οδηγεί στο να εστιάζουμε μόνο στις ιστορίες επιτυχίας σε κάποιον τομέα και να αγνοούμε όλες τις υπόλοιπες.
Αυτό μας δημιουργεί την ψευδαίσθηση ότι είναι περισσότεροι εκείνοι που πέτυχαν από εκείνους που απέτυχαν. Ή ότι πάντα μα πάντα η επιμονή ανταμείβεται. Είναι όμως έτσι;
Μερικές δύσκολες παραδοχές
Μήπως για κάθε έναν νικητή της ζωής υπάρχουν άλλοι εκατό που δεν τα κατάφεραν; Άλλοι εκατό που δεν θα τους γράψει ποτέ η ιστορία; Και τι λέει αυτό για εμάς και τον τρόπο με τον οποίο επιλέγουμε – συνειδητά ή υποσυνείδητα – να βλέπουμε τον κόσμο;
Για να μην παρεξηγηθώ, δεν γράφω αυτό το άρθρο για να σε αποθαρρύνω από την προσπάθεια να πετύχεις αυτό που θέλεις. Ο σκοπός μου είναι να σε βοηθήσω να παίρνεις από εδώ και πέρα καλύτερες αποφάσεις. Και όσο δεν υπάρχει το να «τα παρατήσεις» ως επιλογή, ακόμα κι αν δεν σου αρέσει, στην πραγματικότητα εθελοτυφλείς και αρνείσαι να λάβεις υπόψη σημαντικά δεδομένα.
Αυτό που θέλω να πω είναι πως αν δεν έχουμε μπροστά μας ανοιχτές όλες μας τις επιλογές στην εκάστοτε κατάσταση, μοιραία θα πάρουμε κάποια στιγμή τη λάθος απόφαση. Εκείνη που ίσως κοστίσει πολύ περισσότερο από το να «τα παρατούσαμε» και να δοκιμάζαμε κάτι διαφορετικό, ή μια διαφορετική προσέγγιση.
Εσύ πόσο ανοιχτά και αντικειμενικά σκέφτεσαι, όταν υπάρχει πάνω από το κεφάλι σου μια φωτεινή επιγραφή που λέει «Πρέπει να πετύχω πάση θυσία»;
Λυπάμαι που στο λέω, αλλά αυτό σε καθιστά εξαιρετικά biased, καθώς σε αναγκάζει να βλέπεις την εκάστοτε κατάσταση μέσα από συγκεκριμένα μόνο φίλτρα. Φίλτρα που μπλοκάρουν την ορατότητά σου σε ότι αφορά όλα τα δεδομένα. Ειδικά εκείνα που δεν σε βολεύουν επειδή δεν ταιριάζουν στην εικόνα του κόσμου όπως θα έπρεπε να λειτουργεί για να πετύχεις αυτό που θέλεις.
Μόνο που ο κόσμος δεν πρόκειται να σε ρωτήσει ούτε θα λάβει υπόψη το τι πιστεύεις ότι «θα έπρεπε» να συμβαίνει. Αντιθέτως, θα συνεχίσει να λειτουργεί όπως λειτουργεί. Αν δεν μάθεις να συνεργάζεσαι μαζί του και να πηγαίνεις με τα νερά του, το πιθανότερο είναι να σε παρασύρει το κύμα.
Ναι, το ενδεχόμενο να τα παρατήσεις χρειάζεται και αυτό να είναι επιλογή. Διαφορετικά, στερείς από τον εαυτό σου τη δυνατότητα να έχει ορατότητα.
Το πρόβλημα (και μια ιστορία που θα μπορούσε να ήταν αληθινή)
Ο Νουκ είναι περίπου 27 χρονών και, με κριτήριο τα σύγχρονα δεδομένα, θα έλεγε κανείς ότι η ζωή του είναι εξαιρετικά επικίνδυνη. Κινδυνεύει ανά πάσα στιγμή να χάσει τη ζωή του, είτε επειδή απειλείται από τα στοιχεία της φύσης, είτε από κάποιο άλλο είδος-θηρευτή.
Βλέπεις, ο Νουκ έχει την ατυχία να ζει κάποιες χιλιάδες χρόνια νωρίτερα, σε μια εποχή όπου το να βγεις από τη σπηλιά ήταν αρκετός λόγος για να τρέμεις για τη ζωή σου. Είμαι βέβαιη πως ούτε ένας ή μία από εμάς δεν θα επιβίωνε ούτε μισή μέρα στην καθημερινότητα του Νουκ.
Ο φίλος μας όμως ήταν πολύ τυχερός μέσα στην ατυχία του.
Ήταν τυχερός για τον ίδιο λόγο που εμείς σήμερα είμαστε (και) άτυχοι…
Ο Νουκ ήταν τυχερός επειδή η μητέρα φύση και η εξέλιξη του είδους του τού χάρισε τον προμετωπιαίο λοβό, πράγμα που του έδινε τεράστιο προβάδισμα σε σχέση με οποιοδήποτε άλλο είδος. Παρόλο που δεν είχε καμία άλλη ιδιαίτερη ικανότητα για να προστατευθεί.
Αντιθέτως, θα έλεγε κανείς πως σε σύγκριση με άλλα ζώα υστερούσε οικτρά. Δεν είχε ούτε λιονταρίσια δύναμη, ούτε κοφτερά δόντια, ούτε μπορούσε να δηλητηριάσει τους εχθρούς του με ένα χτύπημα. Με λίγα λόγια ήταν ένα μειονεκτόν είδος που αν δεν το προίκιζε η φύση με τον νεοφλοιό – τη νεότερη προσθήκη του ανθρώπινου εγκεφάλου – μάλλον δεν θα ήμουν ούτε εγώ σήμερα εδώ για να γράψω αυτό το άρθρο, ούτε εσύ για να το διαβάσεις.
Ο εγκέφαλος του Νουκ λοιπόν απέκτησε μερικές πολύ cool ικανότητες. Καταρχάς, απέκτησε την ικανότητα να φαντάζεται σενάρια και να κάνει προβλέψεις. Σταμάτησε να λειτουργεί μόνο από ένστικτο και άρχισε να χρησιμοποιεί το μυαλό του να για καταστρώνει σχέδια και να πετυχαίνει τους σκοπούς του. Επίσης, άρχισε να γίνεται δημιουργικός και να κάνει εφευρέσεις.
Αυτά και ένα σωρό άλλα πράγματα οδήγησαν την ανθρωπότητα στο σήμερα. Και αυτό είναι το πρόβλημα.
Από τη μία έχουμε όλοι ανάμεσα στα αυτιά μας ένα όργανο που οδηγεί διαρκώς σε επιτεύγματα που θα έμοιαζαν ασύλληπτα μερικές χιλιάδες (ή και πολύ λιγότερα) χρόνια πριν. Από την άλλη, αυτό το όργανο συνεχίζει να κουβαλάει όλα εκείνα που στην εποχή του Νουκ αποτελούσαν δικλείδες ασφαλείας και τον προστάτευαν από τον κόσμο.
Μόνο που ο κόσμος έχει αδιαμφισβήτητα αλλάξει και είναι μακράν ασφαλέστερος από ποτέ.
(Ναι, αποδέξου το. Εδώ που τα λέμε, τα σενάρια που φτιάχνεις στη φαντασία σου και τρομοκρατείς τον εαυτό σου κάθε μέρα δεν αποτελούν πραγματική απειλή για την επιβίωσή σου.)
Ας πάρουμε μερικά παραδείγματα:
Το confirmation bias που σήμερα μας οδηγεί στο να κάνουμε (συχνά αστήριχτες) γενικεύσεις και να οδηγούμαστε συχνά σε εσφαλμένα συμπεράσματα, για τον Νουκ ήταν πολύ χρήσιμο.
Σκέψου να συναντούσε σε κάποια από τις καθημερινές του πορείες για ανεύρεση τροφής ένα λιοντάρι και να διαπίστωνε με κάποιον τρόπο πόσο επικίνδυνο μπορεί να ήταν αυτό. Αν δεν ανήγαγε αυτήν την εμπειρία του στη γενίκευση ότι «λιοντάρι = επικίνδυνο = αποφεύγω», θα μπορούσε σε ανάλογη εμπειρία στο μέλλον να πάρει τη λάθος απόφαση του να πλησιάσει πολύ, ακόμα και να προσπαθήσει να προσεγγίσει ένα άλλο λιοντάρι.
Το selection bias που σήμερα μας οδηγεί στο να επιλέγουμε τις πληροφορίες που εξυπηρετούν τα εδραιωμένα μας πιστεύω (και να αγνοούμε τις υπόλοιπες), για τον Νουκ ήταν πολύτιμο. Του επέτρεπε να ξεδιαλέγει τα φρούτα που ήταν θρεπτικά και να αποφύγει τα δηλητηριώδη φυτά.
Μιλάμε λοιπόν για μηχανισμούς που ήταν εξαιρετικά σημαντικοί για την εξέλιξη και κυρίως την επιβίωσή μας ως είδος. Και η μητέρα φύση έχει μόνο μία προτεραιότητα: Την επιβίωση, η οποία ενίοτε οδηγεί σε εξέλιξη.
Τα δεκάδες biases που κάθε άνθρωπος έχει κληρονομήσει και φέρει μαζί του δίχως να το επιλέγει συνειδητά, κάποτε εξυπηρετούσαν σε έναν σκοπό. Το ίδιο κάνουν και σήμερα. Μόνο που τώρα πια οι εποχές έχουν αλλάξει. Το είδος μας ζει σε τελείως διαφορετικές συνθήκες. Οι αποφάσεις που καλούμαστε να παίρνουμε κάθε μέρα είναι πολύ διαφορετικές από εκείνες που χρειαζόταν να παίρνει ο Νουκ.
Για εκείνον ήταν κυριολεκτικά ζήτημα επιβίωσης το να κρατήσει τα (ελάχιστα) υπάρχοντά του. Εκείνα που άλλοτε τον κρατούσαν ζεστό τον χειμώνα και άλλοτε τον βοηθούσαν να προφυλαχθεί. Στη δική του περίπτωση το loss aversion που θα συζητήσουμε παρακάτω, ήταν ένας εξαιρετικά σημαντικός μηχανισμός που του επέτρεψε να φτάσει στα 27 του χρόνια ζωής. Για εμάς από την άλλη είναι ένας μηχανισμός που, αν δεν τον λάβουμε σοβαρά υπόψη, μπορεί να οδηγήσει σε πολύ κακές αποφάσεις που υποσκάπτουν την εξέλιξή μας.
Βλέπεις, είναι άλλο το να προσπαθείς να προφυλάξεις τη σπηλιά σου για να μην της κάνουν κατάληψη άλλες φυλές ή επικίνδυνα ζώα, και άλλο το να μένεις σε μια δουλειά που δεν σου αρέσει καθόλου, μόνο και μόνο για τα χρόνια που έχεις επενδύσει σε αυτήν.
Στην πρώτη περίπτωση κάνεις πολύ καλά, καθώς οι πιθανότητες να μην έχεις να κοιμηθείς κάπου με ασφάλεια είναι καταστροφικές. Στη δεύτερη πάλι όχι, καθώς η μόνη πραγματική απειλή είναι το να μείνεις στάσιμος/η σε μια δυστυχισμένη ζωή, δίχως εξέλιξη και προοπτικές.
Γιατί θεωρούμε λάθος απόφαση το να «τα παρατήσουμε»
Υπάρχουν πολλοί λόγοι που μας κρατούν πίσω στη ζωή. Ο σημαντικότερος κατά τη γνώμη μου είναι ο εξής:
Η αποστροφή μας απέναντι στην απώλεια (loss aversion). Κυρίως λόγω του ότι επηρεάζει σε τεράστιο βαθμό όλες τις αποφάσεις μας και επιτρέπει στον φόβο να αναλαμβάνει τα ηνία πολύ πιο συχνά απ’ ότι θα έπρεπε.
Με απλά λόγια, πρόκειται για την εγγενή μας αποστροφή απέναντι στο να χάσουμε οτιδήποτε. Ακόμα κι αν αυτό το οτιδήποτε είναι κακό για εμάς και αποτελεί λάθος απόφαση. Σκέψου τη σχέση που δεν σε γεμίζει πια, ή τη δουλειά που έχει πάψει να σου αρέσει και να σε εξελίσσει εδώ και καιρό.
Βλέπεις, σε ψυχολογικό επίπεδο ο πόνος τού να χάσουμε κάτι που έχουμε είναι πολύ πιο δυνατός από το να κερδίσουμε κάτι που δεν είχαμε ποτέ1Prospect Theory: An Analysis of Decision under Risk. Daniel Kahneman and Amos Tversky. Econometrica Vol. 47, No. 2 (Mar., 1979), pp. 263-292. Και αυτός ο πόνος είναι ικανός να μας κρατά δέσμιους ακόμα και καταστάσεων ή σχέσεων που αναγνωρίζουμε ότι μας βλάπτουν. Πρόσθεσε και τον φόβο μπροστά στο άγνωστο στην εξίσωση και έχεις την απόλυτη συνταγή για στασιμότητα και έλλειψη εξέλιξης ή προοπτικής…
Τι μπορούμε να κάνουμε; Πρώτα απ’ όλα να κατανοήσουμε πώς λειτουργεί το loss aversion. Είναι κατά βάση τρία τα ψυχολογικά φαινόμενα που το τροφοδοτούν.
Sunk Cost Fallacy
Είναι η τάση μας να αρνούμαστε να εγκαταλείψουμε μια δουλειά, μια σχέση, μια στρατηγική, μια απόφαση που πήραμε στο παρελθόν, επειδή έχουμε επενδύσει πολύ χρόνο, ενέργεια, προσπάθεια, ή χρήματα σε αυτήν. Ακόμα κι αν ξέρουμε πως το να την αφήσουμε πίσω θα μας ωφελήσει και θα δημιουργήσει χώρο για κάτι καλύτερο.
Είμαι σίγουρη ότι ήρθαν αμέσως 2-3 παραδείγματα στο μυαλό σου…
Endowment Effect
Αυτό το φαινόμενο περιγράφει την τάση μας να προσδίδουμε σε αυτά που έχουμε πολύ μεγαλύτερη αξία απ’ ότι σε εκείνα που δεν έχουμε. Συνήθως τα υπερτιμάμε. Για παράδειγμα, η κούπα στην οποία πίνω κάθε πρωί τον καφέ μου είναι για μένα πιο πολύτιμη από οποιαδήποτε άλλη κούπα. Δεν θα κερνούσα ποτέ κάποιον άλλο καφέ στη συγκεκριμένη κούπα.
Η αλήθεια, όμως, είναι ότι είναι απλά μια κούπα.
Consistency Principle
Αυτή είναι η ψυχολογική μας ανάγκη τού να μας αντιλαμβάνονται οι άλλοι (και εμείς τον εαυτό μας) ως συνεπείς. Είτε αυτό αφορά κάποια απόφαση που πήραμε 10 χρόνια πριν και δεν τολμάμε να αλλάξουμε – ακόμα κι αν έχουμε αλλάξει γνώμη – είτε κάποια συμπεριφορά ή στάση ζωής που μπορεί να είχαμε πάντα και τώρα φοβόμαστε ότι θα μας κρίνουν αν δείξουμε κάτι άλλο.
Είναι το κλασικό «Άλλα μας έλεγες παλιά…» που συνδέεται σε μεγάλο βαθμό και με την ανάγκη μας για επιβεβαίωση.
Όλα τα παραπάνω οδηγούν συχνά στο να κρατιόμαστε με νύχια και με δόντια από μια παλιά ταυτότητα που δεν έχει τίποτα να μας προσφέρει. Αντιθέτως, μπορεί να μας κρατάει πίσω ή ακόμα και να μας βλάπτει.
Υπάρχουν πράγματα που μπορείς να κάνεις για να τα αντιστρέψεις όλα αυτά και θα σου δώσω μερικά εργαλεία στο δεύτερο μέρος αυτού του άρθρου. Σε πρώτη φάση, όμως, είναι απαραίτητο να καταλάβουμε τους μηχανισμούς που οδηγούν σε κακές αποφάσεις.
Να θυμάσαι ότι η αλλαγή ξεκινάει με τη γνώση του πώς δουλεύει κάτι και συνεχίζεται με την επίγνωση του πώς αυτό μας επηρεάζει. Δίχως αυτήν την επίγνωση, όμως, δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα.
Τι μπορείς να κάνεις σε αυτήν τη φάση, λοιπόν:
Πάρε χαρτί και μολύβι και βάλ’ τα κάτω. Επίλεξε έναν τομέα που σε απασχολεί πολύ και αξιολόγησε τις αποφάσεις σου.
- Έσω ειλικρινής. Έδωσες ποτέ στον εαυτό σου τη διέξοδο τού να σταματήσεις αυτό που κάνεις; Ή μήπως επιμένεις στα τυφλά, δίχως να αναγνωρίζεις το κόστος ευκαιρίας που αυτό έχει;
- Πώς επηρεάζουν τις αποφάσεις σου τα τέσσερα biases που ανέφερα παραπάνω; (Survivorship Bias – Sunk Cost Fallacy – Endowment Effect – Consistency Principle)
- Τι σου λέει η διαίσθησή σου; Υπάρχει κάπου μέσα σου μια φωνούλα που λέει ότι πήρες τη λάθος απόφαση; Μήπως αυτή η φωνή είναι κάτι που επιλέγεις να αγνοείς;
Δεν θα προχωρήσουμε σε αυτό το σημείο σε λύσεις. Άλλωστε, γνωρίζεις ήδη το κόστος που μπορεί να έχει μία κακή απόφαση για τη ζωή σου. Το θέμα εδώ είναι να χτίσουμε την επίγνωση που θα βοηθήσει να παίρνουμε καλύτερες αποφάσεις.
Όλα ξεκινούν με το να έχουμε ανοιχτό μυαλό και ανοιχτές επιλογές.
Συχνά, μάλιστα, δεν συνειδητοποιούμε ότι έχουμε περισσότερες επιλογές από αυτές που νομίζουμε. Και συνήθως αυτό συμβαίνει επειδή θεωρούμε επιλογές μόνο όσα μας αρέσουν και δεν μας ξεβολεύουν πολύ.
Για να δημιουργήσεις τη ζωή που θέλεις να ζήσεις, όμως, χρειάζεται να ξεβολευτείς και «να σπάσεις μερικά αυγά» όπως λένε. Διαφορετικά, θα καταλήξεις να κάνεις απλά κύκλους γύρω από τον εαυτό σου.
Ξεκίνα λοιπόν την ενδοσκόπηση με βάση τα παραπάνω. Αυτό είναι το πρώτο και ίσως το σημαντικότερο βήμα. Στο δεύτερο μέρος του οδηγού συζητάμε μερικά ακόμα σημαντικά πράγματα που επηρεάζουν τις αποφάσεις σου. Θα βρεις επίσης το επόμενο βήμα που ακολουθεί την παραπάνω άσκηση.
